i 3 Spis treści

Rozwój zachowań społecznych psa – Wszystko, co musisz o tym wiedzieć!

m
}
14.11.2025
rozwój zachowań społecznych psa

i 3 Spis treści

„Największym dobrodziejstwem człowieka jest pies, który uczy nas lojalności bez słów.” — Konrad Lorenz. To zdanie wprowadza nas w świat rozwoju zachowań społecznych psów. Uczy nas także, jak ważne jest budowanie zaufania i współpracy między gatunkami.

Omówimy kluczowe koncepcje: czym jest rozwój zachowań społecznych psa, jak przebiega socjalizacja oraz znaczenie kompetencji społecznych przez całe życie psa. Rozwiemy kwestie związane z komunikacją między psami, pozytywnym treningiem i wpływem miejskiego środowiska na zachowanie psów.

Zajmiemy się także praktyką: różnice między socjalizacją a habituacją, rolę bodźców i rutyny oraz związek między dietą a zachowaniem. Celem jest przedstawienie prostego, ale efektywnego planu, który wspomoże budowanie harmonijnej relacji i komfortu w nowych sytuacjach.

Kluczowe wnioski

  • Rozwój zachowań społecznych psa zaczyna się w pierwszych tygodniach i trwa przez całe życie.
  • Socjalizacja psa i habituacja to różne procesy, które wspólnie budują odporność na bodźce.
  • Komunikacja psów opiera się na subtelnych sygnałach — uczmy się je czytać i szanować.
  • Trening pozytywny wzmacnia zaufanie, redukuje stres i poprawia zachowanie psa.
  • Środowisko — zwłaszcza psy w mieście — wymaga planu ekspozycji i jasnych zasad spaceru.
  • Żywienie a zachowanie są powiązane: komfort trawienny sprzyja stabilnym emocjom.
  • Spójna rutyna i krótkie, celowe ćwiczenia dają szybkie, trwałe efekty w relacji.

Dlaczego kompetencje społeczne psa są tak ważne dla codziennego życia

Podczas spacerów, w naszych domach, a także miejscach publicznych, umiejętności społeczne naszych psów odgrywają kluczową rolę. To one pozwalają na utrzymanie zarówno naszego jak i ich komfortu. Zrozumienie przez psa sygnałów od ludzi i innych psów pozwala mu dokonywać adaptacyjnych wyborów. Dzięki temu, zamiast reakcji z lęku, zachowuje się on przewidywalnie, co wspiera jego dobrostan.

Stworzenie silnej więzi pomiędzy psem a człowiekiem opiera się na codziennych, uporządkowanych interakcjach. Te interakcje wzmacniają pewność siebie u psa. Dzięki nim obserwujemy spokojniejsze zachowania, lepszą koncentrację i efektywniejszą naukę podstawowych zasad. Taki kontakt bazuje na zaufaniu, a nie na presji.

Należyta socjalizacja psa skutecznie zapobiega problemom w zachowaniu. Doświadczenia zdobyte na wczesnych etapach życia minimalizują ryzyko reaktywnych zachowań, nadmiernej aktywności i problemów z rozłąką. Dzięki temu pies lepiej radzi sobie podczas wizyt u groomera czy weterynarza. Jest także spokojniejszy, podróżując komunikacją miejską.

Emocjonalna stabilność psa wpływa korzystnie na jakość jego snu, proces trawienia i odporność. Bezpośrednio przekłada się to na poprawę dobrostanu psa. W rezultacie codziennie doświadczamy mniejszego stresu. Czujemy się swobodniej i mamy większą kontrolę nad różnymi sytuacjami, które miały miejsce w przestrzeni publicznej.

Kluczowe korzyści widoczne na co dzień:

  • spokojniejsze reagowanie na bodźce i jasne zachowania adaptacyjne,
  • łatwiejsza zapobieganie problemom behawioralnym dzięki właściwej rutynie,
  • mocniejsza więź między psem a człowiekiem oraz wzrost pewności siebie psa podczas eksplorowania nowych miejsc.

Okna socjalizacji: etapy rozwoju od szczenięcia do psa dorosłego

Podczas analizy rozwoju szczenięcia zauważamy kilka ważnych etapów. Startujemy od okresu noworodkowego (0–2 tygodnie), który przepełniony jest snem i bliskością z matką. W tym czasie kluczowa okazuje się wczesna stymulacja neurologiczna, opisywana między innymi przez U.S. Army i Stanleya Corena. Krótkie i delikatne bodźce zwiększają odporność zwierząt oraz ich odporność na stres.

W okresie przejściowym (2–3 tygodnie) zauważamy otwieranie się oczu i uszu szczeniąt. Właśnie wtedy rozwija się ich wrażliwość na zapachy i dotyk. Ustalona rutyna, taka jak regularne karmienie, zapewnia maluchom poczucie przewidywalności życia.

Okres socjalizacji (3–12/16 tygodni) uchodzi za najważniejszy w kontekście zdobywania umiejętności społecznych. W tym czasie szczenięta uczą się języka psów, poznają ludzi, różnorodne dźwięki i tekstury. Ważne jest, aby pamiętać o delikatności wprowadzania nowych bodźców, zwłaszcza w obliczu pierwszych lęków rozwojowych, które mogą pojawić się między 8 a 12 tygodniem życia. Najistotniejsze to postawić na jakość doświadczeń i zapewnić pupilom odpowiednią ilość snu.

Przedział młodzieńczy (ok. 6–18 miesięcy) charakteryzuje się wzrostem hormonów i pobudliwości. Pomagają wtedy krótkie sesje nauki i utrzymanie rytmy dnia. Trzymamy się sprawdzonych metod behawioryzmu, takich jak wzmocnienie i kształtowanie pożądanych reakcji.

Psy dorosłe nadal się uczą, mimo że generalizowanie wiedzy może zajmować im więcej czasu. Kluczem jest stopniowe przyzwyczajanie do nowości, stosowanie nagród i utrzymywanie bezpiecznych nawyków. Podlegają one wpływowi krytycznych okresów życia i braku doświadczeń, co może ograniczać ich zachowania. Wszystkie działania powinny opierać się na dokładnej obserwacji i konsekwentnych sygnałach.

  • Okres socjalizacji: krótkie spotkania, różne powierzchnie, spokojne dźwięki.
  • Etapy rozwoju szczenięcia: monitorujemy sen, apetyt i reakcje na bodźce.
  • Wczesna stymulacja neurologiczna: tylko delikatnie i w rytmie malucha.
  • Okno wrażliwości: nowe doświadczenia łączymy z nagrodą.
  • Krytyczne okresy: unikamy przestymulowania, dbamy o poczucie bezpieczeństwa.
  • Behawioryzm psów: konsekwentne wzmocnienia i jasne kryteria.

Przemyślanie zaplanowane etapy pozwalają psu poznawać świat bez pośpiechu. Dajemy im strukturę, która wspiera budowanie trwałej pewności siebie.

rozwój zachowań społecznych psa

Rozwój zachowań społecznych psa zaczyna się od skojarzeń i konsekwencji. To tu działają warunkowanie klasyczne oraz warunkowanie instrumentalne. Tworzymy przyjazne skojarzenia z ludźmi, psami i miejscami, a następnie nagradzamy reakcje, które chcemy utrwalić.

W praktyce stawiamy na krótkie, częste ekspozycje i smakołyki o wysokiej wartości. Rutyna, przewidywalność i możliwość wyboru, jak prawo odejścia od bodźca, wspierają samoregulacja emocji. Dzięki temu pies szybciej wraca do równowagi i chętniej współpracuje.

Ćwiczymy w odległości subprogowej, aby uniknąć przekroczenia progu reakcji. Wprowadzamy proste zadania wyciszające: spokojne nosworki, lizaki do wylizywania, komendy “zostaw” i “odejdź”. Tak budujemy kontrolę impulsów i wzmacniamy rozwój zachowań społecznych psa w codziennych sytuacjach.

Awersyjne kary zwiększają niepewność i mogą nasilić agresję lękową. Dlatego sięgamy po wzmocnienia pozytywne i mądre zarządzanie przestrzenią: smycz, dystans, barierę wzrokową. Stopniowo podnosimy trudność, by utrzymać sukces i jasny schemat nagród zgodny z warunkowanie instrumentalne.

Plastyczność mózgu pozwala korygować nawyki również u dorosłych psów. Potrzebne są powtórzenia, krótkie sesje i przerwy, które sprzyjają konsolidacji. Warunkowanie klasyczne buduje tło emocji, a warunkowanie instrumentalne utrwala wybory — razem tworzą stabilny fundament pod samoregulacja emocji.

  • Ekspozycja kontrolowana: nowe bodźce w tempie psa i z nagrodą.
  • Wybór i dystans: odejście od trudnego bodźca to cenna umiejętność.
  • Higiena emocji: sen, spacer w spokojnym terenie, zabawy węchowe.
  • Konsekwencja nagród: jasne kryteria, krótkie komunikaty, spokojny ton.
  • Planowanie: małe kroki, regularność i wykorzystanie plastyczność mózgu.

Takie podejście sprawia, że rozwój zachowań społecznych psa przebiega harmonijnie. Widzimy trwałe efekty w realnym życiu: w domu, na spacerze i podczas spotkań z innymi psami.

Komunikacja psów: sygnały uspokajające i ostrzegawcze

Rozumienie psów poprawia się, gdy interpretujemy ich język jako przewodnik. Mowa ciała psa zdradza, co czuje: napięcie, komfort, czy też intencje. Etologia psa identyfikuje subtelne gesty jako sygnały uspokajające, które łagodzą emocje, zapobiegając konfliktom.

Mikrogesty mają ogromne znaczenie. Należą do nich: unikanie wzroku, ziewanie, lizanie nosa, oblizywanie się, spowalnianie. Podczas mijania się na chodniku wykonywanie dużego łuku jest jak gest uprzejmości. Są to jasne sygnały, które utrzymują dystans i bezpieczeństwo między psami.

Sygnały ostrzegawcze są równie ważne. Oznaczają „zasadniczą potrzebę przestrzeni”. Wskazuje na to sztywnienie ciała, zastygnięcie, ściągnięte uszy, rozszerzone źrenice, napięty ogon, warczenie, czy pokazywanie zębów. Warczenie to komunikat, a nie powód do karania. Wtedy powinniśmy zwiększyć odległość i dać psu szansę na uspokojenie.

Podczas zabawy szukamy równowagi poprzez wymianę ról i krótkie przerwy. Pomaga to utrzymać język psów zrozumiałym dla obu stron, zapewniając, że ich mowa ciała nie sygnalizuje stresu. Jeżeli pies nieoczekiwanie zastyga, należy zrobić przerwę, dając mu czas na oddech.

Promujemy wybieranie zachowań, które nie są naznaczone wysokim ładunkiem emocjonalnym. Nauczamy psa kontaktu wzrokowego, chodzenia obok, reagowania na komendy. Każdy przejaw deeskalacji jest nagradzany. Wzmacnia to pozytywne zachowania i usprawnia komunikację między psem a człowiekiem.

Obserwacja własnego psa pozwala wyciągać wnioski na temat jego samopoczucia. Zwracamy uwagę na szybkość oddechu, napięcie mięśni, spojrzenie. Przy pierwszych oznakach ostrzegawczych zmieniamy ścieżkę, skracamy interakcje lub uspokajamy psa. Jest to praktyczna aplikacja wiedzy z etologii.

Dbając o język psów, zwracamy uwagę również na własne zachowanie. Powolne oddychanie, płynne ruchy i łagodne trzymanie smyczy pomagają obniżyć napięcie. Nasza mowa ciała jest odbiciem dla psa, dlatego powinna być spójna i przyjazna.

  • Rozpoznaj i wzmacniaj sygnały uspokajające w codziennych sytuacjach.
  • Traktuj sygnały ostrzegawcze jak cenną informację o granicach.
  • W zabawie wspieraj symetrię, przerwy i łuki przy mijance.
  • Ćwicz proste alternatywy i nagradzaj wybór spokoju.

Socjalizacja vs. habituacja: czym się różnią i kiedy je stosować

Socjalizacja psa ma na celu tworzenie pozytywnych skojarzeń z ludźmi, innymi psami i różnymi sytuacjami. Spotkania z dziećmi, wizyty u weterynarza albo wchodzenie do windy powinny być dla psa doświadczeniami kojarzącymi się komfortowo. Ustalamy 1–2 krótkie, pozytywne interakcje dziennie, unikając presji, z opcją przerwy. Ta metoda zapobiega lękowi, ułatwiając adaptację psa do nowych sytuacji.

Proces habituacji u psów koncentruje się na osłabianiu ich reakcji na powtarzające się, neutralne bodźce jak hałas uliczny lub dźwięk odkurzacza. Rozpoczynamy w bezpiecznej odległości, gdzie pies czuje się komfortowo, mając szansę na nagrodę. Zmniejszamy intensywność lub oddalamy się, obserwując pojawienie się napięcia. Ostatecznym celem jest osiągnięcie spokojnej reakcji, nie zaś zmuszanie psa do nadmiernej stymulacji.

W obliczu strachu przydatne stają się desensytyzacja i przeciwwarunkowanie. Desensytyzacja ogranicza reakcje na bodźce przez ich stopniowe zwiększanie. Przeciwwarunkowanie natomiast łączy bodziec z pozytywnymi doświadczeniami, np. jedzeniem lub zabawą. Skupienie się na obu metodach pomaga psom adaptować się do różnych sytuacji, skutecznie zapobiegając lękowi na każdym etapie życia.

  • Dla szczeniąt: szeroka socjalizacja psa w kontrolowanych warunkach, krótko i radośnie.
  • Dla psów dorosłych: delikatna desensytyzacja i przeciwwarunkowanie przy bodźcach wywołujących napięcie.
  • Kryterium sukcesu: pies wącha, przyjmuje smakołyki, potrafi wykonać proste polecenie.
  • Sygnał „za trudno”: brak jedzenia, zamrożenie, sztywny ogon – cofamy poziom bodźca.

Połączenie codziennej habituacji z zastanawiającą socjalizacją to klucz. Stwarzajmy sytuacje, w których pies może doświadczać nowych dźwięków, ruchów oraz dotyku. Pamiętajmy o konieczności przerw i dobieraniu odpowiednich nagród. Realizowanie planu małymi krokami, nagradzanie za spokój i dostosowanie dystansu pokazuje praktyczny sposób na osiągnięcie stabilności emocjonalnej u psa.

Kontakt z ludźmi: budowanie pewności siebie w różnych sytuacjach

Socjalizacja postępuje stopniowo, zaczynając od spotkań z różnymi ludźmi. Prezentujemy różne typy: osoby w kapturach, z brodą czy noszące okulary. Wprowadzamy również osoby z ograniczeniami ruchowymi. Każda interakcja jest krótka, co pozwala psu czuć kontrolę nad sytuacją.

Nauczamy, że pies ma prawo do wyrażania zgody na dotyk. Jeśli pies wycofuje się, dajemy mu przestrzeń. Każda sytuacja, w której pies komunikuje swoje granice, jest chwalona. Następnie delikatnie zapraszamy go do dalszych ćwiczeń przez nagrody.

Zakładamy neutralny kontakt na smyczy jako podstawę. Kiedy ludzie zbliżają się, zatrzymujemy się, prosząc psa o kontakt wzrokowy. Nagroda za spokój pomaga utrzymać pozytywne emocje i skojarzenia.

Bezpieczeństwo w relacjach między dziećmi a psami jest priorytetem. Dzieci uczymy szacunku do przestrzeni psa, unikając ciągnięcia za ogon czy uszy. Przekazujemy, jak bezpiecznie karmić psa, co wzmacnia delikatność w kontaktach.

Wprowadzamy strefę spokoju w domu, by zapewnić psu azyl przed gośćmi. Wyposażamy ją w matę czy klatkę z zabawkami. Gości prosimy o ignorowanie psa, aż sam zechce nawiązać kontakt. Takie podejście zmniejsza napięcie emocjonalne psa.

Z trudniejszymi wyzwaniami radzimy sobie poprzez „cooperative care”. Delikatnie dotykamy łap, uszu, pyska, a za spokój dajemy nagrody. Kagańce uczymy akceptować poprzez pozytywne skojarzenia.

Do wizyt u weterynarza przygotowujemy, tworząc pozytywne skojarzenia. Pierwsze wizyty to tylko smakołyk i miłe słowo. Stopniowo wprowadzamy nowe elementy, jak stół czy stetoskop. Jasne sygnały i rutyna czynią te wizyty mniej stresującymi.

Kontakt z innymi psami: zabawa, granice i język sygnałów

Spotkania z innymi psami rozpoczynamy na neutralnym terenie. Idziemy obok siebie, trzymając dłuższe smycze luźno, tworząc łuk zamiast iść prosto na siebie. Smycz powinna być trzymana luźno, bez napięcia. Dzięki temu socjalizacja przebiega spokojniej, budując zaufanie od pierwszych chwil.

Preferujemy dobieranie psów o podobnych rozmiarach i temperamentach, unikając presji grupowej. Zamiast tłocznych miejsc wybieramy spokojne alejki lub boiska. Taka strategia jest bezpieczniejsza dla wrażliwych psów, które lepiej reagują na krótkie interakcje niż na długotrwałe gonitwy.

Ważne jest obserwowanie języka zabawy między psami. Zdrowa dynamika objawia się jasnym sygnałem do zabawy, miękkimi ruchami i wymienianiem się rolami. Jeżeli zauważymy, że zabawa staje się zbyt intensywna, robimy przerwę i dajemy psom czas na uspokojenie.

Nauczamy psa sygnału „chodź”, który jest zaproszeniem do przerwy i jest nagradzany. Dzięki temu psy uczą się samokontroli i łatwiej zarządzać ich emocjami. Po krótkiej przerwie można kontynuować zabawę lub zdecydować o jej zakończeniu, zależnie od sytuacji.

Dla psów reaktywnych stosujemy specjalny plan. Zapewniamy więcej przestrzeni, używamy zasłon wizualnych i wykorzystujemy smakołyki. Dokładamy wszelkich starań, by socjalizacja była przewidywalna i spokojna, minimalizując ryzyko konfliktów.

Kontrolujemy poziom ekscytacji psów, wprowadzając krótkie przerwy. Zmieniamy tempo marszu, aby pomóc im utrzymać spokój. Takie podejście zapobiega przestymulowaniu i sprawdza się w różnych sytuacjach.

Ostatni etap spotkania to czas na uspokojenie psów przez eksplorację węchem. Krótkie zadania węchowe pomagają zamknąć spotkanie pozytywnie. Jest to sposób na wzmocnienie komunikacji i porozumienia między psami.

Środowisko miejskie a wiejskie: jak przygotować psa do różnych bodźców

Początek wymaga oceny bodźców środowiskowych, z którymi psa mogą spotkać się w miastach i na wsiach. Stosujemy proste rytuały: krótkie spacery, czas na odpoczynek i nagrody za zachowanie spokoju. Wprowadzamy odpowiednią ilość snu i możliwość szukania schronienia, gdyż nadmierna głośność i stres mogą obniżać zdolność do nauki.

W środowisku miejskim koncentrujemy się na budowaniu tolerancji na hałas i tłumy. Rozpoczynamy od spokojniejszych ulic, krótkimi spacerami, trzymając pewien dystans. Każde nowe doświadczenie łączymy z pozytywami: jedzenie lub zabawka, aby przyspieszyć adaptację do zgiełku miasta i zwiększyć poczucie bezpieczeństwa psa.

Przedstawiamy psu komunikację miejską stopniowo. Zaczynamy na pustych peronach, a następnie przechodzimy do krótkich podróży poza godzinami szczytu. Zapewniamy psu wystarczająco dużo miejsca, by mógł swobodnie się obrócić. W razie potrzeby wchodzimy i wychodzimy z pojazdu na jednej stacji, stopniowo zwiększając długość trasy.

W blokach skupiamy się na treningu poruszania się windą i chodzenia po śliskich powierzchniach. Praktykujemy spokojne wejścia i wyjścia, nagradzając za chwile spokoju. Kiedy mamy do czynienia z rowerami i hulajnogami, uczymy psa omijania przeszkód w bezpieczny sposób. Pozwalamy mu na eksplorowanie zapachów, co pozytywnie wpływa na jego emocje.

Psy żyjące na wsi muszą radzić sobie z dzikimi zapachami, obecnością zwierząt leśnych i maszyn rolniczych. Ćwiczymy komendy przywołania na długiej smyczy treningowej w bezpieczny sposób i miejscach. Wdrażamy samokontrolę, na przykład uczenie psa siadania przed mijaniem stad zwierząt lub zachowania spokoju przy przejściu obok bram.

Komendy powinny być jednolite bez względu na otoczenie. To samo polecenie głosowe powinno być stosowane zarówno w parku, jak i na łące, z taką samą nagrodą w mieście, jak i na polu. Dzięki temu psi mózg lepiej filtruje bodźce i szybciej koncentruje się na właścicielu.

W domu wprowadzamy ekspozycję na dźwięki z otoczenia na niskim poziomie. Odtwarzamy krótko dźwięki syren, tramwajów, kombajnów, stosując przerwy. Następnie przenosimy te doświadczenia do rzeczywistości, stopniowo zwiększając trudności. Efektywniejsze są kilka krótkich prób niż jedna, zbyt długa sesja.

Kładziemy duży nacisk na oddech i relaks. Krótka sesja węszenia, kocyk dający poczucie bezpieczeństwa i świeża woda są kluczowe. Kiedy zauważamy wzrost napięcia, zmniejszamy dystans do bodźca lub całkowicie się wycofujemy. To inwestycja w pewność siebie psa i jego stabilne zachowania.

  • Miasto: krótkie ekspozycje, nagrody za spokój, adaptacja do ruchu ulicznego.
  • Komunikacja miejska: puste perony, krótki przejazd, miejsce na wycofanie.
  • Wieś: linka treningowa, przywołanie, spokojne mijanie zwierząt gospodarskich.
  • Wszędzie: stałe komendy, sen, przerwy, kontrola hałasu.

W trudnych warunkach skracamy spacer, ale zwiększamy jego jakość. Lepsze jest wprowadzenie mniej bodźców, ale w bardziej kontrolowany sposób niż pozwalanie na chaos. Dzięki temu strategii, zarówno psy miejskie, jak i wiejskie, mogą osiągnąć trwałą adaptację.

Trening pozytywny jako filar rozwoju społecznego

Budujemy relacje oparte na radości i zaufaniu poprzez trening pozytywny. Wykorzystujemy smakołyki o wysokiej wartości, zabawę lub eksplorację jako wzmocnienie pozytywne. Dzięki temu psy uczą się spokojnych wyborów w interakcjach z ludźmi i innymi psami.

Marker, czyli klik lub słowo „tak”, zapewnia precyzję w treningu. Możliwe jest użycie klika, aby zaznaczyć dokładny moment pożądanego zachowania. To sprawia, że nauka jest szybsza i obie strony smyczy doświadczają mniejszej frustracji.

Umiejętności społeczne psów rozwijają się, gdy dzielimy naukę na maleńkie etapy. Stosujemy technikę shapingu, a czasami luring, by dać wyraźne wskazówki. Następnie ćwiczenia wykonujemy w różnorodnych środowiskach, co wspiera generalizację nauczonego zachowania.

Na początku procesu nagradzamy psa za każdy pozytywny krok. Później wprowadzamy zmienne schematy nagradzania. Zamiast korygować psa, dostosowujemy środowisko. Dostosowujemy dystans, używamy maty jako kotwicy spokoju, oraz zakładamy ergonomiczne szelki typu H lub Y.

Aby unikać lęku i ryzyka agresji, omijamy kary awersyjne. Skupiamy się na aktywnym uczeniu poprzez proste ćwiczenia regulacji emocji. Nauka umiejętności takich jak: dotykanie nosa do celu, „na matę”, siad, oraz „Look at That”, wzmacnia samokontrolę i pewność.

Podczas codziennych sytuacji praktykujemy ćwiczenia składające się z krótkich sekwencji. Dzięki temu pies szybko uczy się, które zachowania są korzystne. Stwarzamy warunki do kształtowania stabilnych nawyków społecznych, eliminując jednocześnie presję i chaos.

  • Wzmocnienie pozytywne po każdym prawidłowym wyborze.
  • Marker i kliker dla czytelności komunikatu.
  • Shaping umiejętności i chwilowy luring, gdy potrzebna jest wskazówka.
  • Generalizacja w różnych miejscach i przy różnych bodźcach.
  • Sprzęt przyjazny psu: szelki H lub Y, mata jako kotwica spokoju.

Żywienie a zachowanie społeczne: rola energii, alergii i komfortu trawiennego

Gdy kształtujemy codzienne aktywności naszych psów, powinno się zauważyć, jak żywienie wpływa na ich zachowanie. Zapewnienie stabilnego źródła energii i dobre samopoczucie trawienne są kluczowe. Uczą się one lepiej i są bardziej skoncentrowane. Dzięki temu łatwiej nawiązują kontakt z innymi psami i ludźmi.

Podział posiłków na kilka mniejszych porcji oraz dostosowanie kaloryczności pożywienia do aktywności fizycznej psa pozwala uniknąć gwałtownych zmian poziomu cukru we krwi.

Problemy takie jak alergie pokarmowe często prowadzą do świądu, lizania łap, czy rozdrażnienia. W takiej sytuacji warto rozważyć dietę hipoalergiczną. Może być ona oparta na jagnięcinie, łososiu czy króliku. Karmy te często są również wzbogacone o białko owadzie.

Powoduje to, że psy lepiej tolerują pokarm. Dzięki temu mogą lepiej spać i zachowują spokój w sytuacjach społecznych.

Istotny jest związek diety z reaktywnością psa. Nadmierna ilość łatwo przyswajalnych białek i skrobi może sprawić, że zwierzę będzie bardziej pobudliwe. Jest to szczególnie widoczne u młodszych, bardziej energetycznych psów.

Zbalansowana dieta, regularne pory posiłków i odpowiedni stosunek białka do tłuszczu pomogą utrzymać emocjonalną równowagę podczas spacerów.

Kluczowym elementem jest troska o mikrobiom psa. Dobrze dobrany błonnik, prebiotyki i dbałość o nawodnienie wspomaga komfort trawienny. Po zmianie diety konieczne jest obserwowanie reakcji organizmu. Trzeba zwracać uwagę na wygląd kału, stan skóry, sierści oraz reakcje na otoczenie.

Rutynowość posiłków pomaga psom lepiej organizować swój dzień.

Rozważna suplementacja może okazać się pomocna w pełnowartościowej diecie. Kwasy omega-3, witaminy grupy B i tryptofan są ważne dla zdrowia psychicznego psa. Stosując suplementy, należy dostosować ich dawkowanie do masy ciała zwierzęcia i konsultować wszelkie zmiany z weterynarzem.

  • Dla psów z wrażliwym układem pokarmowym wybieramy karmy hipoalergiczne i proste składniki.
  • Obserwujemy, jak zwierzę reaguje na różne źródła białka.
  • Dbamy o regularny rytm posiłków, co pomaga unikać wahań nastroju.
  • Wspieramy funkcjonowanie jelit dzięki prebiotykom i odpowiedniemu nawodnieniu.

Wskazówka: zapisywanie wszelkich zmian w zachowaniu po zmianie diety jest przydatne. Pomaga to zrozumieć wpływ żywienia na relacje społeczne zwierzęcia.

Rozpoczynając wprowadzanie zmian, koncentrujemy się na jednym aspekcie naraz. Eliminujemy podejrzane alergeny, wprowadzamy specjalną dietę. Obserwujemy zmiany w stanie skóry oraz zachowaniu przez 6–8 tygodni. Jeśli dieta sprawdza się, to kontynuujemy ją, a wszelka suplementacja jest tylko jej uzupełnieniem.

CricksyDog: wsparcie żywieniowe dla pewności i równowagi psa

Stabilna energia i spokojny brzuch są kluczowe w codziennym treningu społecznym. Dlatego wybieramy CricksyDog, hipoalergiczną karmę bez kurczaka i pszenicy. To ułatwia utrzymanie skupienia na spacerze oraz podczas pracy z emocjami psa.

Zalecamy na początek Chucky dla szczeniąt. Jego formuły wsparcia mózgu i układu nerwowego, razem z różnorodnością białek, takich jak jagnięcina, łosoś i wołowina, dopasowują się do wrażliwości młodego psa. Stanowi to solidną podstawę do nauki komunikacji.

Juliet dla małych ras jest idealne dla dorosłych psów mniejszych rozmiarów. Dla większych psów polecamy Ted dla średnich i dużych ras. Obie opcje są hipoalergiczne i dostępne w różnych wariantach białka, co minimalizuje ryzyko alergii i zapewnia stabilność nastroju.

Ely, mokra karma, sprawdza się u niechętnych do jedzenia psów. Ułatwia nawodnienie i zwiększa motywację podczas treningu. Dla intensywnego wsparcia podczas krótkich sesji treningowych idealne są przysmaki MeatLover, zawierające 100% mięsa.

Dodatkowo, dla psów aktywnych fizycznie, oferujemy Twinky witaminy wspierające stawy oraz kompleks multivitamin. Ułatwiają one utrzymanie formy do aktywności społecznych. Dla psów z wrażliwą skórą polecamy Chloé szampon, a na chłody balsam ochronny na łapy i nos z tej samej serii.

Mr. Easy, wegański sos, zwiększa przyjęcie posiłków bez obciążania żołądka. Regularna dbałość o higienę jamy ustnej z Denty patyczkami dentystycznymi pomaga zmniejszyć drażliwość.

Dopasowanie żywienia do indywidualnych potrzeb psa jest możliwe dzięki ofercie CricksyDog. Jasne składy i hipoalergiczne formuły z różnorodnymi źródłami białka pomagają zachować równowagę energetyczną i spokój.

Plan dnia wspierający kompetencje społeczne

Organizujemy dzień naszego psa w sposób, który zapewnia rutynę i spokój. Podział na sen, aktywność, treningi i odpoczynek obniża poziom stresu. Dzięki temu pies łatwiej uczy się nowych rzeczy. Umożliwia to także lepszą adaptację w interakcjach społecznych.

Sen jest kluczowy dla szczeniąt, które potrzebują nawet do 20 godzin snu dziennie. Nieodpowiednia ilość snu zwiększa reaktywność psa. Zapewniamy spokojne miejsce do spania i regularny harmonogram drzemek. Po aktywnościach wprowadzamy czas relaksu, pozwalającemu na odprężenie.

Skupiamy się na jakościowych doświadczeniach zamiast ilości. Dwa spokojne wyjścia na zewnątrz są bardziej wartościowe niż wiele krótkich wypadów. Enrichment węchowy, jak maty węchowe, wzmacnia stabilność emocjonalną psa.

Treningi powinny trwać krótko, od 3 do 7 minut. Skupiamy się na podstawowych komendach. Po każdej sesji dajemy czas na relaks. To pomaga psu przyswajać naukę.

Stabilne pory posiłków wpływają pozytywnie na nastrój psa. Po jedzeniu, proponujemy zabiegi uspokajające, jak bezpieczne gryzaki. Dzięki regularności, pies może łatwiej znaleźć spokój.

  • Wprowadzamy do tygodnia lekkie doświadczenia społeczne, pomagające w nauce adaptacji.
  • Zachowujemy równowagę między aktywnością a odpoczynkiem, aby unikać przestymulowania.
  • Podczas spacerów łączymy naukę komend z momentami swobody, co wzmacnia kontrolę psa nad sobą.

Tworzymy prosty plan dnia dla naszego pupila, uwzględniający różnorodne aktywności. Rano skupiamy się na spacerze i nauce, po południu na odpoczynku. Wieczór to czas na dłuższe spacery z elementami szkolenia. Taka struktura dnia pomaga w utrzymaniu równowagi emocjonalnej psa.

Radzenie sobie ze strachem, reaktwynością i lękiem separacyjnym

Podczas pracy z psem reaktywnym operujemy poniżej jego progu tolerancji. Objaśniamy mu świat krok po kroku, w krótkich sesjach. Wdrażamy techniki desensytyzacji i przeciwwarunkowania. Dzięki temu dobrym emocjom towarzyszy słaby bodziec.

Budujemy alternatywne reakcje, takie jak skupienie uwagi na właścicielu. Uczymy psa spokojnego wycofania na nasz sygnał, zarządzając dystansem. Nagradzamy go smakołykami za każdy wybór oznaczający spokój.

Ekspozycje na bodźce kończą sukcesem. W razie wzrostu pobudzenia, odstępujemy lub zakładamy dystans, aby uniknąć negatywnych skutków.

W przypadku lęku separacyjnego rozpoczynamy od krótkiego czasu rozstania. Najpierw unieważniamy typowe sygnały wyjścia, by one nie oznaczały rozłąki. Opracowujemy plan, obserwujemy psa, szukając subtelnych znaków stresu.

Zapewniamy psu bezpieczną przestrzeń. Mata czy częściowo otwarty kenel mogą pomóc. W trudnych okolicznościach szukamy specjalistycznej pomocy behawiorysty. Leczenie farmakologiczne może być rozważone po konsultacji z weterynarzem.

  • Próg pracy: zawsze poniżej threshold, zanim zwiększymy bodźce.
  • Techniki: desensytyzacja, przeciwwarunkowanie, wzorce alternatywne.
  • Narzędzia: wartościowe smakołyki, ekrany dystansu, plan modyfikacji zachowania.
  • Zespół: wsparcie behawiorysty i ocena zdrowia u weterynarza.

Dzień po dniu odnotowujemy postępy psa reaktywnego. Ustanawiamy przejrzyste cele: czas kontaktu wzrokowego, odległość od bodźca. Po osiągnięciu spokoju przez psa, podnosimy poziom trudności.

Zasady dobrego spaceru: smycz, przestrzeń i etykieta

Dobrze przygotowany spacer z psem zaczyna się od odpowiedniego sprzętu. Najlepszym wyborem są szelki typu Y, nie krępujące ruchów psa w okolicy barków. W miejskiej dżungli idealnie sprawdzi się smycz treningowa o długości 2–3 metry. Natomiast w terenach bezpiecznych warto zastosować linkę o długości 5–10 metrów. Kolczatki i dławiki należy omijać szerokim łukiem – negatywnie wpływają na komfort i relacje z psem.

Organizację spaceru warto oprzeć na rytmie: najpierw węszenie, potem krótka praca, a na końcu przerwa. Przed spotkaniem z większymi bodźcami, takimi jak ruchliwe ulice czy parki, dobrze jest dać psu kilka minut na intensywne wąchanie. Takie działanie pomaga zmniejszyć pobudzenie i ułatwia przywołanie.

W przestrzeni publicznej, spotykając inne psy, najlepiej zachować ostrożność. Obchodzimy je łukiem, zachowując bezpieczny dystans. Istotne jest też respektowanie prawa do przestrzeni naszego pupila – jeśli jest to konieczne, możemy to zasygnalizować innym, na przykład za pomocą żółtej wstążki przyczepionej do smyczy. Nie pozwalamy naszym pupilom na bezmyślne podchodzenie do innych ludzi czy zwierząt.

Kultura spaceru z psem obejmuje kilka prostych zasad. Zawsze należy pytać o zgodę na kontakt z naszym psem. Prowadzimy go tak, by nie zaczepiał przypadkowych przechodniów ani nie blokował ścieżek. Ważne jest również sprzątanie po naszym czworonogu i unikanie miejsc bytowania dzikich zwierząt, szczególnie w okresie lęgowym.

Podczas spaceru skupiamy się na treningu solidnego przywołania na lince. Psu oferujemy hojne nagrody: miękkie smakołyki, pochwałę, a także możliwość powrotu do węszenia. Ponadto, zmieniamy kierunki i tempo spaceru, aby nasz pies był zainteresowany współpracą z nami.

Ostatnia część spaceru powinna być poświęcona na wyciszenie. Spokojny marsz, dostęp do wody oraz krótka chwila odpoczynku w cieniu znakomicie się sprawdzą. Wracamy do domu bez pośpiechu – pozwala to na naturalne obniżenie poziomu napięcia.

Podsumowując, spacer z psem staje się spokojny, przewidywalny i naprawdę wspierający relację, jeśli przestrzegamy kilku kluczowych zasad:

  • Sprzęt: szelki typu Y, smycz treningowa 2–3 m, linka 5–10 m; unikanie awersji.
  • Rytm: organizacja czasu spaceru z naciskiem na węszenie, pracę i odpoczynek.
  • Mijanki psów: zachowanie łuku i dystansu, komunikacja, poszanowanie przestrzeni.
  • Bezpieczeństwo: unikanie niekontrolowanych podbiegów, kontrolowanie otoczenia, jasne sygnały.
  • Przywołanie: regularne treningi i atrakcyjne nagrody.
  • Szacunek: utrzymanie porządku po swoim psie oraz dbałość o przyrodę.

Przestrzeganie tych kroków zagwarantuje, że każdy spacer będzie dla nas i naszego psa czasem dobrze spędzonym.

Gry i ćwiczenia budujące kompetencje społeczne

Aby budować spokój i współpracę z psem, organizujemy krótkie, regularne sesje. Rozpoczynamy od treningu „na matę”, który służy jako punkt odniesienia dla spokoju psa. W tym treningu nagradzamy psa za leżenie i pozostanie spokojnym. Dodatkowo, wprowadzamy zadania typu dotknięcie nosa do dłoni, co zwiększa koncentrację i samokontrolę w obecności rozpraszaczy.

Używamy komendy „patrz na mnie” w celu resetowania uwagi psa. Najpierw praktykujemy to w zaciszu domowym, a następnie przenosimy trening do parku. Spacerowanie obok innego psa, bez potrzeby ciągłej interakcji, uczy psa dobrych manier. Wprowadzamy również zasady dotyczące wymiany zabawek, by nauczyć psa rezygnacji i wprowadzić jasne reguły.

Gry węchowe są świetnym sposobem na redukcję stresu i budowanie pewności siebie psa. Maty węchowe i szukanie przysmaków w kartonach stanowią doskonałe ćwiczenia. Podczas zabaw typu przeciąganie stosujemy zasady „start/stop”, aby utrzymać emocje i fair play pod kontrolą.

Ćwiczymy również troskliwą opiekę, czyli spokojne dotykanie psa, podawanie łapy do sprawdzenia czy noszenie kagańca na smakołyki. Dzięki temu pies uczy się akceptować różne zabiegi i jasne komunikaty. Interaktywne gry budują zaufanie i pozwalają psu dokonywać wyborów.

  • „Na matę” – 3–5 powtórzeń, krótki odpoczynek.
  • Target nosa – 5 sekund skupienia, nagroda, przerwa.
  • „Patrz na mnie” – stopniowanie bodźców, małe kroki.
  • Chód równoległy – dystans taki, by pies mógł wygrać.
  • Wymiany zabawek – jasny sygnał oddania, natychmiastowa wymiana.
  • Kartony i maty węchowe – 2–3 minuty węszenia na rundę.
  • Przeciąganie – wyraźne start/stop, kontrola pobudzenia.

Aby utrzymać motywację, stosujemy wysokowartościowe nagrody, na przykład przysmaki MeatLover, zmieniając smaki, by utrzymać zainteresowanie psa. Pamiętamy o krótkich przerwach i regularnie monitorujemy poziom pobudzenia psa. Staramy się również jasno określić cel każdej sesji, aby self-control psa wzrastała z czasem.

Podsumowując, łączymy różne elementy w krótkie sekwencje takie jak wejście na matę węchową, „patrz na mnie”, dotykanie nosa i potem nagrodę oraz odpoczynek. Planując takie interaktywne sesje, uczymy psa zrozumiałych reguł i bezpiecznej współpracy zarówno z nami, jak i z innymi psami.

Błędy, które cofają postępy i jak ich unikać

Wprowadzanie do socjalizacji psa należy robić bez pośpiechu. W sytuacji, kiedy nasz pies jest przestymulowany, czynniki stresowe mogą się nakładać. A brak dystansu przy interakcjach często prowadzi do cofania się w nauce. Lepsze jest podejście umiarkowane, z większą kontrolą.

Przymuszanie psa do bezpośredniego kontaktu z ludźmi nie jest korzystne. Takie działanie, wraz z karami za wyrażanie niepokoju, nie pomaga. Pokazywanie psu, jak wycofać się lub skupić uwagę na nas, jest bardziej skuteczne. Sesje ćwiczeń kończymy pozytywnie, z odpowiednią przerwą.

Nieplanowane eksponowanie psa na nowe doświadczenia może przynieść odwrotne skutki od zamierzonych. Zbyt wiele nowości naraz, nieregularne posiłki i brak rutyny mogą być problematyczne. Wprowadzenie regularnych godzin odpoczynku i posiłków może stabilizować naszego pupila.

Dla psów o wrażliwej naturze, unikanie tłumów może przynieść korzyści. Ważne jest dobieranie odpowiednich towarzyszy i zapewnienie psu możliwości wycofania się, jeśli tego potrzebuje. Generalizacja umiejętności w różnych miejscach powinna następować stopniowo.

Poziom komfortu psa jest krytycznym elementem każdego planu szkoleniowego. Należy zadbać o właściwe szeleszczące, stan skóry oraz zębów, korzystając z produktów typu Denty. Dieta powinna odpowiadać potrzebom psa, np. CricksyDog bez alergenów. Konsekwencja w komunikacji pomaga uniknąć nieporozumień.

Szukajmy oznak, które mogą sygnalizować stres u naszego pupila, takich jak ziewanie czy napięty ogon. Nie traktujmy przerwy jako porażki. Zmiana strategii na mniej wymagającą pomoże uniknąć przestymulowania i nauczy psa zachować spokój.

Zapisywanie obserwacji o zachowaniu psa umożliwia lepszą kontrolę nad procesem szkolenia. To pozwala na dostosowanie metod i planowanie przyszłych lekcji. Dzięki systematyczności i unikaniu negatywnych metod szkoleniowych można osiągnąć znaczną zmianę.

  • Krótko i często, zamiast długo i rzadko.
  • Kontrola dystansu i czytelne wyjście z sytuacji.
  • Alternatywy zamiast zakazów: siad, patrz, do mnie.
  • Stała rutyna snu, ruchu i posiłków.
  • Dokumentowanie postępów i mądre dobieranie psich znajomości.

Wniosek

Podsumowanie rozwoju społecznego psa zawiera kluczowe wnioski. Sukces wywodzi się z prostych działań: inteligentnej socializacji, interpretacji mowy ciała, treningu z nagrodami, a także dbałości o zdrowie zwierzęcia. Pracujemy w oknach rozwojowych, dostosowujemy poziom bodźców i szanujemy potrzebę psa do odpoczynku. Dzięki temu budujemy jego stabilność emocjonalną oraz pewność siebie w różnych otoczeniach.

Plan działań dla opiekuna jest prosty: organizujemy krótkie sesje treningowe, ustalamy jasne granice i wykorzystujemy gry węchowe i konsekwencją w działaniu. W życiu codziennym kluczowe są jakościowe wzmocnienia, komfort przy posiłkach, i unikanie alergenów. Produkty od CricksyDog, np. MeatLover czy Chucky, zapewniają wsparcie trawiennie i idealnie wpisują się w te potrzeby. Suplement Twinky, pielęgnacja z Chloé, smakołyki od Mr. Easy i higiena jamy ustnej z Denty dopełniają obraz, wpływając na emocjonalną równowagę i zdolność do adaptacji społecznej.

W obliczu problemów, działamy z wyczuciem, poniżej poziomu stresu psa. Łączymy socjalizację z możliwością zachowania bezpiecznego dystansu, a w razie konieczności szukamy wsparcia u specjalistów. Opiekunowie powinni skupić się na jednym aspekcie wychowania w danym tygodniu, zaplanować trzy skoncentrowane sesje nauki i obserwować zachowanie psa. Systematyczne i małe kroki prowadzą do trwałej zmiany w zachowaniu, umacniają stabilność emocjonalną psa na przyszłość.

FAQ

Kiedy zaczyna się socjalizacja szczenięcia i jak długo trwa okno socjalizacji?

Najważniejsze okno socjalizacji przypada na 3–12/16 tydzień życia. W tym czasie wprowadzamy nowe bodźce i osoby, 1–2 pozytywne doświadczenia dziennie. Pamiętamy o śnie (16–20 godzin u szczeniąt) i zasadzie “jakość ponad ilość”.

Czym różni się socjalizacja od habituacji i kiedy je stosujemy?

Socjalizacja buduje pozytywne skojarzenia z ludźmi, psami, sytuacjami społecznymi. Habituacja to wygaszanie reakcji na neutralne bodźce, np. hałas ulicy czy odkurzacz. Przy lęku używamy desensytyzacji, łącząc bodziec z nagrodą.

Jak rozpoznać sygnały uspokajające i ostrzegawcze u psa?

Sygnały uspokajające to: ziewanie, odwrócenie głowy, lizanie nosa, spowolnienie ruchu, łuk przy mijance. Stres i ostrzeżenie objawiają się usztywnieniem ciała, zamrożeniem, cofniętymi uszami, napiętym ogonem, warczeniem. Na warczenie zwiększamy dystans i obniżamy trudność.

Jak bezpiecznie organizować spotkania z innymi psami?

Spotykamy się na neutralnym terenie, zaczynamy spacer równoległy na dłuższych smyczach. Dobieramy psy o zbliżonym temperamencie i rozmiarze. Szukamy naprzemienności ról, przerw i play-bow. Gdy napięcie rośnie, robimy pauzę, odchodzimy łukiem.

Jak przygotować psa do środowiska miejskiego i wiejskiego?

W mieście zaczynamy na cichych ulicach, parujemy bodźce z nagrodą, wprowadzamy transport publiczny etapami. Na wsi koncentrujemy się na przywołaniu, samokontroli, spokojnym mijaniu zwierząt gospodarskich. W obu środowiskach dbamy o wycofanie i sen.

Co to jest praca poniżej progu reakcji i dlaczego jest ważna?

Jest to trening w takiej odległości i intensywności bodźca, gdzie pies wciąż je smakołyki i wykonuje proste zachowania. Pozwala to budować pozytywne skojarzenia, unikać przeciążenia i utrwalać samoregulację oraz decyzje społeczne.

Jakie ćwiczenia pomagają budować kompetencje społeczne?

Do sprawdzonych ćwiczeń należą: “na matę” jako kotwica spokoju, target nosa, “patrz na mnie”, równoległe spacery, wymiany zabawek, przeszukiwanie kartonów. W cooperative care ćwiczymy dotyk, zakładanie kagańca koszykowego, podawanie łapy – zawsze za nagrody.

Jak reagować na strach i reaktywność podczas spaceru?

Zwiększamy dystans, stosujemy zasłony wizualne, wprowadzamy wzorce alternatywne jak odwrót na sygnał, kontakt wzrokowy. Pracujemy krótko, z nagrodami wysokiej wartości. Unikamy „przełamywania” lęku na siłę, aby nie zwiększać sensytyzacji.

Jak wspierać psa z lękiem separacyjnym?

Trenujemy bycie samemu, od sekund, neutralizujemy sygnały wyjścia, używamy monitoringu wideo. Tworzymy bezpieczną strefę (mata lub otwarty kenel), dodajemy biały szum i rytuały wyciszające. W trudnych przypadkach konsultujemy się z behawiorystą i weterynarzem.

Jakie zasady dobrego spaceru zmniejszają napięcie społeczne?

Wybieramy odpowiednie szelki i smycz. Stosujemy mijanki łukiem, szanujemy dystans. Przywołanie na lince trenujemy i nagradzamy hojnie. Spacer kończymy wyciszeniem i wodą.

Jak dieta wpływa na zachowanie społeczne psa?

Stabilna energia, komfort trawienny wspomagają naukę, odporność na stres. Nietolerancje pokarmowe mogą powodować świąd, drażliwość. Dobór białka i suplementacja omega-3 EPA/DHA pomagają w utrzymaniu emocjonalnej równowagi.

Czym wyróżniają się karmy CricksyDog i dla kogo są przeznaczone?

CricksyDog oferuje hipoalergiczne receptury bez kurczaka, pszenicy. Produkty wspierają trawienie i zapewniają stabilną energię. Linia Chucky dla szczeniąt, Juliet dla małych ras, Ted dla średnich i dużych. Ely to mokra karma, MeatLover – przysmaki, Twinky – witaminy, Chloé – pielęgnacja skóry, Mr. Easy – dressing, Denty – patyczki dentystyczne.

Jak zaplanować dzień, aby wspierał kompetencje społeczne?

Dzień planujemy z cyklem: sen, odpoczynek, ruch, eksploracja, krótkie sesje treningowe, posiłki, wyciszenie. Lepsze są dwa jakościowe spacery niż wiele chaotycznych. Sesje trwają 3–7 minut, raz–dwa razy w tygodniu włączamy nowe doświadczenia.

Jakie błędy najczęściej cofają postępy?

Najczęstsze błędy to: nadmiar bodźców, karanie za warczenie, brak snu, nieregularne posiłki, zbyt długie treningi i zmuszanie do kontaktów. Zamiast „nie rób” uczymy alternatywy, zarządzamy dystansem, dbamy o spójność w domu. Przerwa również jest sukcesem.

Czy dorosły pies może “nadrabiać” socjalizację?

Tak, stopniowa ekspozycja, kontrola dystansu i system wzmocnień pozwalają na uczenie się w każdym wieku. Krótkie, częste sesje i konsekwencja są kluczem do stabilnych efektów.

Jak używać markerów i nagród, by przyspieszyć naukę?

Używamy markera (klik lub „tak”) gdy pies zachowuje się pożądanie, natychmiast podając nagrodę. Umiejętności dzielimy na małe kroki, podpowiedzi są tymczasowe.

[]